Περιβαλλοντική εκπαίδευση Μεταξύ κοινωνικής κριτικής και καταναλωτικής ηθικής
Η περιβαλλοντική ως ερμηνευτικό σχήμα.
Όποιος παρακολουθεί τον τύπο θα δει ότι το περιβάλλον έχει την τιμητική του. Αφιερώματα ένθετα σε περιοδικά και εφημερίδες με τεχνοκράτες και άλλους ειδικούς να αναφέρονται στον επείγοντα χαρακτήρα των μέτρων που πρέπει να παρθούν. Κάθε φορά που ένα παγόβουνο ξεκολλά από την Ανταρκτική, κάθε φορά που έχουμε ασυνήθιστο καιρικό φαινόμενο, κάθε φορά που γιορτάζουμε μια παγκόσμια ημέρα… διάφορες Μ.Κ.Ο. οργανώνουν χάπενιγκ, στήνονται διεθνείς πρωτοβουλίες για να σβήσουν τα φώτα μια συγκεκριμένη ώρα και τα τηλεπαράθυρα γεμίζουν με ειδήμονες περί παντός περιβαλλοντικού επιστητού κι από κοντά οργισμένα παιδάκια που απειλούν τους μεγάλους για το χάλι του κόσμου που τους παραδίδουν.
Όποιος ασχοληθεί συστηματικότερα διαβάζοντας σχετικά βιβλία ή παρακολουθώντας κάποιο από τα δεκάδες σεμινάρια που διοργανώνονται έρχεται σε επαφή με το παρακάτω ερμηνευτικό σχήμα:
• Διάγνωση. Υπάρχει μεγάλο πρόβλημα στο περιβάλλον. Μόλυνση νερού, σκουπίδια, φαινόμενο θερμοκηπίου νέφος, εξαφάνιση βιοποικιλότητας κ.τ.λ.
• Ποιος φταίει. Οι αξίες, η νοοτροπίες , τα καταναλωτικά πρότυπα, η νεωτερικότητα που αντιμετωπίζει τη φύση ως πράγμα, η απληστία μας, το ζώο που κρύβουμε μέσα μας κ.τ.λ.
• Θεραπεία. Α) Μοντέλα ανάπτυξης που θα ενσωματώνουν την περιβαλλοντική διάσταση στον προγραμματισμό τους και δεν θα τρέχουν να επισκευάσουν τις ζημιές μετά, θα βλέπουν τη φύση ως ένα δυναμικό σύστημα μέρος του οποίου είμαστε κι εμείς και θα τείνουμε προς τη «νέα πολιτεία του ήλιου», την αειφορία. Β) Διαμόρφωση πολιτών που θα ενστερνίζονται αυτές τις νέες αξίες, θα έχουν γνώσεις στάσεις και τις ικανότητες να συμμετέχουν ενεργά στη διαμόρφωση μιας πιο ισορροπημένης σχέσης ανθρώπου- φύσης. Μέσα από τα συνέδρια της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης (Τυφλίδα, Βελιγράδι) γίνεται προσπάθεια να οριστούν αυτά τα χαρακτηριστικά του πολίτη, του πολίτη που επιδιώκουμε να δημιουργήσουμε και να προσδιορίσουν το ρόλο της εκπαίδευσης στη διαμόρφωση αυτού του πολίτη, ο οποίος θ’ αποτελέσει το άλας της γης και θα φέρει το καλύτερο αύριο.
Καλή η αφήγηση αλλά δεν έχει δράκους. Για να γίνουμε πιο σαφείς ο εχθρός μας τελικά, ο αντίπαλος είναι όπως και για τον Ολυμπιακό, ο κακός μας εαυτός, που δεν ανακυκλώνει δεν κλείνει τη βρύση όταν πλύνει τα δόντια του, χρησιμοποιεί το αυτοκίνητό του αντί για τα μέσα μαζικής μεταφοράς, αγοράζει προϊόντα χωρίς να χρησιμοποιεί οικολογικά κριτίρια, δηλαδή πόσο ενεργοβόρα είναι, αν είναι μιας χρήσης ή όχι, δε σβήνει τις ηλεκτρικές συσκευές κ.τ.λ.
Την αφήγηση αυτή την έχουμε ακούσει πολύ συχνά τώρα τελευταία. Φταίμε εμείς που ανεβαίνουν οι τιμές γιατί δεν αγοράζουμε από τα φτηνότερα σούπερ μάρκετ ή πρατήρια κι όχι οι εταιρίες που στήνουν καρτέλ και ορίζουν τις τιμές. Την ακούμε από τα χρόνια του κατηχητικού και του μαθήματος των θρησκευτικών ότι ο κόσμος θα γίνει καλύτερος όταν ο άνθρωπος αλλάξει εσωτερικά, διώξει το μίσος και την κακία από την καρδιά του και πλημμυρίσει από αγάπη, όλα θα γίνουν διαφορετικά.
Τι μένει έξω από την παραπάνω ερμηνεία. Το περιβάλλον ως πεδίο αντιπαράθεσης οικονομικών συμφερόντων και διαφορετικών ερμηνειών του τι συγκροτεί ανθρώπινη ανάγκη και πώς αυτές καλύπτονται.
Ένα μικρό διαφωτιστικό παράδειγμα που αναφέρεται από το Μαυρέλη (1998) . «Έτος 1998, λίμνη Τριχωνίδα. Η μεγαλύτερη και ομορφότερη λίμνη της Ελλάδος. Υγρότοπος σπουδαίας σημασίας για τον άνθρωπο και τη φύση. Πεδίο όμως κοινωνικών, και εν δυνάμει έντονων συγκρούσεων. Αναπτυξιακές εταιρίες αλιείς, κτηνοτρόφοι, ελαιοπαραγωγοί, γεωργοί, καταπατητές και οικολόγοι, σ’ ένα ακήρυκτο πόλεμο για το πώς και ποιος θα διαχειριστεί αυτό τον πλούτο. Ποιος είναι ο ρόλος της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης εδώ; Πώς μπορεί να λειτουργήσει; Σε ποια κατεύθυνση θα κινηθεί;»
Άλλο παράδειγμα : Μεταξύ επένδυσης στην παραλία της Μονής Τοπλού στο Λασίθι και στην προστασία μιας περιοχής με εξαίρετο φυσικό κάλλος, αρθρώνονται επιχειρηματικά συμφέροντα , προσδοκίες οικονομικών απολαβών εκβιασμών για θέσεις εργασίας, για απορρόφηση της τοπικής αγροτοκτηνοτροφικής παραγωγής και για το τρένο της ανάπτυξης που θα συμπαρασύρει και αυτή την ξεχασμένη περιοχή. Η αντιπαράθεση με αυτό το πλέγμα συμφερόντων δεν είναι ζήτημα ευαισθητοποίησης στάσεων και γνώσεων, αλλά αντιπαράθεση διαφορετικού τρόπου ανάπτυξης.
Ίσως γίνομαι κουραστικός αλλά υπάρχει και καλύτερο παράδειγμα: Παραλία ωοτοκίας της θαλάσσιας χελώνας ή ξενοδοχείο 800 κλινών ( που θα βάφει μαύρα τα φώτα προς τη μεριά της παραλίας, θα μαζεύει κάθε βράδυ τις καρέκλες και τις ομπρέλες και τις καρέκλες από την παραλία , θα χρηματοδοτεί τον Αρχέλωνα και τους εθελοντές του κ.τ.λ.
Αναρωτηθήκατε πώς οι ευαισθητοποιημένοι και οι ενεργοί πολίτες μπορούν να εξαναγκάσουν την εταιρία να ανελκύσει το ναυάγιο από το βυθό της Σαντορίνης. Πώς μπορούν να αντιμετωπίσουν τα σχέδια οικοπεδοποίησης των καμένων εκτάσεων στην Πάρνηθα και στην Αχαΐα; Κατά πόσο είναι ζήτημα άγνοιας και αναισθησίας η χρήση φυτοφαρμάκων από τους αγρότες και κατά πόσο είναι ο μονόδρομος του ανταγωνισμού χαμηλών τιμών;
Αλήθεια , όλοι αυτοί οι περιβαλλοντολόγοι με πτυχία, θέσεις σε πανεπιστήμια, που βρίσκονται όταν ανοίγουν θέματα καταπάτησης δημόσιων χώρων μόλυνσης ποταμών, κ.τ.λ.
Απέναντι σε μια κοινωνία που η ατμομηχανή της προόδου και της ανάπτυξης είναι οι ιδιωτικές εταιρίες, που αντιμετωπίζουν το περιβάλλον ως φτηνό πόρο, η απουσία ρυθμιστικού πλαισίου ισχυρών μηχανισμών ελέγχου και ισχυρών κινημάτων διεκδίκησης κρύβεται πίσω από τη θέση ότι ευθύνη βρίσκεται στον ενημερωμένο πολίτη.
Η περιβαλλοντική μέσα στην τάξη
Τι είναι η περιβαλλοντική; Μην είν’ ο τάδε εκπαιδευτικός που θέλει να κάνει το μάθημα αλλιώς, ο δείνα που έχει όραμα να ευαισθητοποιήσει τα παιδιά στην περιβαλλοντική καταστροφή… ή ο άλλος που βάλθηκε να μάθει στα παιδιά για τα οικοσυστήματα, τη βιοποικιλότητα, τις τροφικές αλυσίδες ή αυτός που ως ομάδα καθαριότητας μαζεύει ότι κουτάκι έχει και δεν έχει η παραλία, φτιάχνει τις βρύσες για να μη σπαταλιέται νερό;(Ράπτης 2000)
Μπορούμε να προσθέσουμε και να μεγαλώσουμε τον κατάλογο με εκπαιδευτικούς που επισκέπτονται τα κέντρα περιβαλλοντικής, συμμετέχουν σε δίκτυα και γενικά προσπαθούν να φέρουν τους μαθητές των πόλεων σε επαφή με τη φύση όπως αυτοί την καταλαβαίνουν.
Θεωρούμε ότι η περιβαλλοντική εκπαίδευση είναι ο χώρος που στέγασε τόσο τον προβληματισμένο εκπαιδευτικό που έφερε τις ανησυχίες, τα ενδιαφέροντα και το μεράκι του μέσα στην τάξη, όσο και του εκπαιδευτικού που βλέπει τα προγράμματα περιβαλλοντικής ως μέσο συμπλήρωσης ωραρίου, ως αναγκαίο συστατικό του βιογραφικού του ή ως μέσο για να εξασφαλίσει χρήματα για το σχολείο. Κοινός παρονομαστής τις περισσότερες φορές η άρνηση της σημερινής κατάστασης της τάξης, το στέγνωμα του σχολείου σε γυμναστήριο σχολικά εξεταζόμενων δεξιοτήτων, η ανάγκη να έρθει ο κόσμος του παιδιού μέσα στην τάξη και να βγει ο μαθητής στο άμεσο περιβάλλον. Μόνο που στην πρώτη περίπτωση τα παιδιά και οι ανάγκες τους είναι ο στόχος ενώ στη δεύτερη είναι το μέσο και η περιβαλλοντική το πρόσχημα για άλλες επιδιώξεις.
Σίγουρα έχετε ακούσει για συνέδρια σταθμούς της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης για το διαστημόπλοιο «Γη» , τη δράση μέσα στο περιβάλλον, τη δράση για το περιβάλλον, τη δράση προς χάριν του περιβάλλοντος, την ανάλυση των προς διδασκαλία υλικών στη διαμόρφωση οικολογικών βάσεων, στη διαμόρφωση λογικής συνειδητοποίησης και στην ικανότητα περιβαλλοντικής δράσης. Όλα τα παραπάνω ελάχιστα χρησιμοποιούνται από τον εκπαιδευτικό της τάξης όταν εκπονεί προγράμματα με τους μαθητές του. Αποτελούν περισσότερο μια γλώσσα δημόσιας παρουσίασης προς τα έξω αυτού που γίνεται στην τάξη.
Επειδή δεν θέλουμε να φανεί ότι κάνουμε αφ υψηλού κριτική σ’ αυτό που συντελείται εδώ και 30 χρόνια στις τάξεις αλλά απλά θέλουμε να του αποδώσουμε τις ρεαλιστικές του διαστάσεις. Σίγουρα μπορούμε να πείσουμε τα παιδιά να κλείνουν τις ηλεκτρονικές συσκευές, να κάνουν οικονομία στο νερό, να ξεχωρίζουν τα σκουπίδια. Σίγουρα μπορούμε ν’ αλλάξουμε τις αντιλήψεις και τα στερεότυπα για γυπαετούς, λύκους και άλλα ζώα. Μπορούμε να τους δημιουργήσουμε θετικούς συνειρμούς για την προστασία του περιβάλλοντος. Και όλα τα παραπάνω μπορούμε να τα κάνουμε με τρόπο παιγνιώδη, ευχάριστο, αξιοποιώντας τη δικιά τους εμπειρία που σε κανένα άλλο μάθημα δε γίνεται, δίνοντάς τους την ικανότητα να βλέπουν πέρα από το άμεσο και καθημερινό. Όμως δε χρειάζεται να λέμε ψέματα στον εαυτό μας ότι έτσι θα σώσουμε το περιβάλλον.
Μήπως θα έπρεπε να μας προβληματίσει το γεγονός ότι η περιβαλλοντική εκπαίδευση νεκρώνει στο Λύκειο και υφίσταται ως μέσο μόνο για εκδρομές ή με μορφή κάποιων πιλοτικών προγραμμάτων σε κάποια Λύκεια. (Μάλλον η διαδικασία ευαισθητοποίησης παίρνει αναστολή για μια τριετία.)
Σκέφτηκε κανένας να μελετήσει τι μένει στους μαθητές μετά από αυτά τα προγράμματα; Μήπως αυξάνονται κατακόρυφα οι γνώσεις τους γύρω από οικολογικά θέματα αλλά επηρεάζεται ελάχιστα ο τρόπος ζωής τους. Είναι σα να πιστεύει κανείς για τα προβλήματα που δημιουργεί το κάπνισμα θα οδηγηθούμε αυτομάτως στο σταμάτημά του.
Μήπως έχουμε επιφανειακή συμμόρφωση και αποδοχή ενός νέου σαβουάρ βίβρ, το οποίο όμως δεν επηρεάζει τη ζωή μας.
Μας προβληματίζει το γεγονός ότι εταιρείες που κατέστρεψαν φυσικό περιβάλλον και ανθρώπους γίνονται χορηγοί περιβαλλοντικών μη κυβερνητικών οργανώσεων.
Μας προβληματίζει που η περιβαλλοντική συνείδηση όλο και περισσότερο εκφράζεται μέσα από θεαματικές ενέργειες για τις ειδήσεις των 8 (κρέμασμα πανό, άλλαγμα λαμπτήρων σε υπουργεία κ.τ.λ.).
Συνοψίζοντας, η συνείδηση που αποτελεί το στόχο της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης δεν είναι απλά ένα φυτό για να είναι ζήτημα καλλιέργειας. Η οικολογική συνείδηση έχει γνωστική διάσταση που μπορεί στοιχεία της να δοθούν από το σημερινό σχολείο. Κυρίως όμως αναπτύσσεται μέσα από τη δράση για τη διαμόρφωση ανθρώπινων όρων (για υπεράσπιση δημόσιων ανοιχτών χώρων, για την αλλαγή παραγωγικών δραστηριοτήτων σε συγκεκριμένες περιοχές για την απομάκρυνση κεραιών από κατοικημένες περιοχές κ.τ.λ). Όσο το σχολείο δεν ανοίγει τις πόρτες του σε αυτή τη διαδικασία, όσο η συνείδηση δε βρίσκει συλλογικές πρακτικές με τις οποίες θα αλληλεπιδράσει τόσο η περιβαλλοντική εκπαίδευση θα μετατρέπεται σε άλλο ένα ακόμα γνωστικό αντικείμενο πολύ διαφορετικό από τα συνηθισμένα, βέβαια, και θ’ αφήνει μια γλυκιά ανάμνηση, όπως η πενταήμερη, οι εκδρομές και τα διαλλείματα.